بررسی آخرین وضعیت تجارت گاز در دنیا

رشد جمعیت جهان، رشد اقتصادی کشورها و پدیدار شدن اقتصادهای نوظهور، چشم انداز تقاضای انرژی جهانی را در روندی صعودی ترسیم می نماید. گاز طبیعی به دلیل پاکیزگی، در سالهای اخیر در سبد انرژی جهانی نقشی پررنگ و فزاینده ایفا کرده است. سیاستگذاری انرژی کشورها، خصوصا اتحادیه اروپا مبتنی بر توسعه پایدار و ارتقا سهم انرژی‌های پاک اهمیت استفاده از گاز طبیعی و انرژی‌های تجدیدپذیر را افزایش داده و در چنین شرایطی شاهد افزایش رقابت بر سر کسب سهمی از این بازارها میان تولید کنندگان هستیم.

بنا بر آخرین آمار منتشر شده توسط شرکت British Petroleum سه کشور نخست صاحب بزرگترین ذخایر گازی اثبات شده در جهان به ترتیب روسیه با ۳۷.۴ تریلیون متر مکعب، ایران با ۳۲.۱ تریلیون متر مکعب و قطر با ۲۴.۷ تریلیون متر مکعب هستند. تقاضای گاز طبیعی طی سالهای گذشته افزایش یافته و مصرف آن طی سالهای ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۰ حدود ۵۰۰ میلیارد متر مکعب رشد داشته و از رقم ۳۳۹۹.۴ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۱۴ به رقم ۳۹۲۹.۲ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۱۹ رسیده است.

سال ۲۰۲۰ به دلیل اثرات شیوع ویروس کرونا بر سیستم انرژی جهانی و افت تقاضای ناشی از اعمال محدودیت­های پاندمی‌کرونا، شاهد افت ۲ درصدی در تقاضای گاز طبیعی جهان بوده ­ایم. نمودار ۱ روند مصرف گاز طبیعی در جهان را طی سالهای ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۰ نشان می دهد.

سال ۲۰۲۰ را می‌توان سال نوسان در بازار گاز طبیعی دانست. نکته جالب توجه این است که با وجود کاهش در مصرف جهانی انرژی به دلیل محدودیت های ناشی از کرونا، تجارت LNG به میزان ۰.۴ درصد رشد کرده و به رقم ۳۵۶.۱ میلیون تن در انتهای سال ۲۰۲۰ رسیده است. انتظار می رود با بهبود شرایط پاندمی و فروکش کردن محدودیت­های ناشی از آن، تقاضای انرژی افزایش یابد و شاهد رونق بیشتر تجارت گاز طبیعی در جهان باشیم.

تجارت گاز طبیعی در جهان

تا قبل از توسعه تکنولوژی‌های گاز طبیعی مایع شده LNG، عمده تجارت گاز طبیعی به صورت منطقه ­ای و از طریق خطوط لوله صورت می­گرفت و همانطور که در نمودار ۲ ملاحظه می‌شود اختلاف تجارت گاز طبیعی در این دو روش قابل توجه بوده است. با توسعه این تکنولوژی­ ها اکنون شاهد شکل­ گیری جریان تبادل LNG در نقاط مختلف جهان هستیم. نمودار ۲ نشان می­دهد که چگونه از سال ۲۰۰۰ تا سال ۲۰۲۰ تجارت LNG رشد کرده و از میزان گاز مبادله شده از طریق خطوط لوله پیشی گرفته است.

مهمترین صادرکنندگان گاز طبیعی به شکل LNG، کشورهای قطر، استرالیا، ایالات متحده و روسیه هستند. بر اساس گزارش ۲۰۲۰ شرکت BP، برای نخستین بار در سال ۲۰۲۰ قطر جایگاه خود را به عنوان نخستین صادرکننده LNG به استرالیا واگذار کرده است. در میان بازیگران اصلی این حوزه حضور ایالات متحده متأخر بوده و این کشور سعی کرده است از سال ۲۰۱۶ به کمک صادرات LNG نقش بیشتری را در بازارهای گاز طبیعی خصوصا اروپا و آسیا اقیانوسیه ایفا نماید. نمودار ۳ میزان صادرات مهمترین صادرکنندگان LNG طی سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ را نشان می دهد. رشد صادرات ایالات متحده و استرالیا طی ۴ سال گذشته قابل توجه بوده که نتیجه سرمایه ­گذاری‌های این کشورها طی دو دهه گذشته می‌باشد.

تجارت گاز روسیه

روسیه با دارا بودن ذخایر نفتی اثبات شده معادل ۱۰۷.۸ میلیارد بشکه و ذخایر گازی اثبات شده معادل ۳۷.۴ تریلیون متر مکعب یکی از غنی­ ترین کشورهای جهان در منابع انرژی محسوب می­شود. این کشور با بهره ­گیری از توان فنی و مزیت­های خدادادی خود در حوزه انرژی، همواره سعی در ایفای نقشی کلیدی در سیستم انرژی جهانی داشته و توانسته است به یکی از کلیدی­ ترین بازیگران این عرصه تبدیل شود. روسیه با درک صحیحی که از اهمیت استراتژیکی امنیت عرضه انرژی داشته همواره از قابلیتها و مزیت­های خود در حوزه انرژی به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای پیشبرد دیپلماسی اقتصادی بهره برداری کرده است.

بر اساس آمارها و گزارش­های موسسات معتبر، اروپا پس از آمریکای شمالی و آسیا-اقیانوسیه مهمترین بازار مصرف گاز طبیعی جهان می ­باشد. طبق جدیدترین آمار شرکت BP، میزان مصرف گاز طبیعی در سال ۲۰۲۰، در آمریکای شمالی به رقم ۱۰۳۰.۹، آسیا-اقیانوسیه ۸۶۱.۶ و اروپا ۵۴۱ میلیارد متر مکعب رسیده است. خاورمیانه نیز با میزان مصرف ۵۵۲ میلیارد متر مکعب در سال در جایگاه چهارم پرمصرف­ ترین مناطق جهان قرار گرفته است. با در نظر گرفتن موقعیت جغرافیایی آمریکای شمالی و همچنین بهره مندی این منطقه از منابع انرژی زیرزمینی و همچنین وضعیت تکنولوژیکی کشورهای این منطقه، مهمترین بازارهایی که کشورهای صاحب ذخایر گازی برای تسخیر سهم از آن در رقابت هستند آسیا-اقیانوسیه و اروپا می‌باشند. بر همین اساس شاهد رقابت بازیگران اصلی این عرصه برای کسب سهم از این بازارها هستیم.

نمودار ۴ مهمترین عرضه کنندگان گاز اروپا و روند صادرات هریک را طی سال ۲۰۱۵ الی ۲۰۱۹ نشان می دهد. همانطور که ملاحظه می‌شود، اروپا گاز طبیعی خود را از روسیه، نروژ، بریتانیا، هلند، الجزایر، قطر (به صورت LNG) و اخیرا از ایالات متحده (به صورت LNG) تامین می­ نماید. در این میان سهم روسیه نسبت به سایر عرضه کنندگان بیشتر بوده و طی سالهای اخیر (۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹) افزایش یافته است.

عمده گاز صادراتی روسیه به اروپا از طریق خط لوله و از مسیرهای مختلف انجام می‌شود. صادرات گاز روسیه به اروپا علاوه بر تأمین درآمدهای ارزی موجب تقویت وابستگی اروپا به گاز روسیه می‌شود. روسیه این مهم را از مسیرهای نورد استریم ۱ و نورد استریم ۲ (که تا انتهای سال جاری میلادی بهره بردای می‌شود)، ترک استریم، مسیر اوکراین و سایر مسیرهای انتقال گاز دنبال کرده است.

همانطور که نمودار ۴ و ۵ نشان می دهند روسیه سهم قابل توجهی از گاز مصرفی اروپا را تامین می ­نماید. تا سال ۲۰۱۸، سهم خطوط لوله انتقال گاز روسیه به اروپا از بازار گاز این منطقه، به رقم ۳۶.۶ درصد رسیده و در سال ۲۰۱۹ در سطح ۳۵.۵ درصد تثبیت شده است. همانطور که پیشتر ذکر شد شیوع ویروس کرونا در سال ۲۰۱۹ و محدودیت­های ناشی از آن در سال ۲۰۲۰ باعث کاهش تقاضای انرژی در تمام دنیا علی الخصوص اروپا شد. با وجود این چشم انداز تقاضای گاز اروپا و سهم روسیه از این بازار رو به افزایش است که می­توان آن را در نمودار ۶ مشاهده کرد. نمودار سمت راست ظرفیت خطوط لوله انتقال گاز روسیه به اروپا را نشان می­دهد. همانطور که ملاحظه می­شود با راه اندازی خط لوله نورد استریم ۲ میزان عرضه گاز روسیه به اروپا افزایش خواهد یافت.

همچنین با اتمام قرارداد ترانزیت گاز اوکراین در سال ۲۰۲۴، چشم انداز صادرات گاز روسیه به اروپا تا حدودی تحت تاثیر این مسأله قرار خواهد گرفت. با این وجود تحلیل­های موسسه وود مکنزی حاکی از آن است که تا سال ۲۰۲۵ ظرفیت صادرات گاز روسیه به اروپا افزایش خواهد یافت؛ بنابراین می‌توان گفت افق سهم بازاری روسیه در بازار گاز اروپا فزآینده است. یکی از دلایل این امر رشد تقاضای LNG در جهان خواهد بود که باعث کمبود آن حداقل برای ۵ سال آینده خواهد شد (از جمله دلایل کمبود LNG در سالهای پیش رو یکی رشد شدید تقاضای چین و دیگری افزایش بهای کربن در اروپا می‌باشد که به رقم بالا ۵۰ یورو در ازای هر تن آلایندگی رسیده است. این موضوع به همراه افزایش قیمت ذغال سنگ منجر به تغییر الگوی مصرفی برخی کارخانجات از ذغال سنگ به گاز طبیعی می‌شود). در نمودار سمت چپ نیز وابستگی اروپا به گاز روسیه نمایش داده شده است. آنطور که ملاحظه می­شود بدون گاز روسیه، اروپا با کسری زیادی برای تأمین تقاضای گاز طبیعی خود مواجه خواهد شد.

علاوه بر خطوط لوله، پروژه‌های LNG روسیه در سال ۲۰۱۹ معادل ۲۰.۵ میلیارد متر مکعب LNG به اروپا تحویل داده است. با در نظر گرفتن LNG روسیه، بخشی از مصرف اروپا که توسط روسیه تأمین شده است به بالاترین عدد خود در تمام ادوار رسیده که مجموعا ۳۹ درصد بازار اروپا در سال ۲۰۱۹ بوده و انتظار می رود تا سال ۲۰۲۵ افزایش یابد.

مهمترین تهدید سهم بازار روسیه در اروپا میزان صادرات LNG ایالات متحده است. از سال ۲۰۱۷ صادرات LNG از ایالات متحده به اروپا شروع شده و رو به افزایش بوده است. گزارش موسسه مطالعات انرژی آکسفورد نشان می­ دهد در حالی که در نیمه اول سال ۲۰۲۰ شاهد افت تقاضای گاز طبیعی در اروپا بوده ­ایم، صادرات LNG ایالات متحده به اروپا افزایش یافته است. این موضوع در نمودار ۷ نشان داده شده است.

تجارت گاز قطر

با توجه به موقعیت جغرافیایی قطر و با در نظر گرفتن ذخایر فراوان گازی در میدان گازی مشترک این کشور با ایران، قطر استراتژی کسب سهم از بازار گاز طبیعی به شکل LNG را برگزیده و همواره بزرگترین صادرکننده LNG بوده است. همانطور که پیش­تر ذکر شد در سال ۲۰۲۰ استرالیا با صادرات LNG معادل ۱۰۶.۲ میلیارد متر مکعب برای نخستین بار با اختلاف کمی از قطر که به میزان ۱۰۶.۱ صادرات LNG داشت پیشی گرفت. نمودار ۸ جریان تجارت LNG از مراکز تولید به مراکز مصرف در سال ۲۰۲۰ را نمایش داده است.

همانطور که ملاحظه می­شود قطر و استرالیا بزرگترین عرضه کنندگان LNG در جهان هستند. مهمترین مقاصد مصرف LNG صادراتی قطر را میتوان ژاپن، کره جنوبی، چین، هند، بریتانیا و ایتالیا دانست. مهمترین رقبای قطر در بازار آسیا کشور استرالیا و در اروپا، ایالات متحده و روسیه هستند. ترکیه نیز یکی از مقاصد LNG قطر می‌باشد که از ایالات متحده و الجزایر نیز واردکننده LNG است.

تجارت گاز ترکمنستان

کشور ترکمنستان با داشتن ذخایر اثبات شده گاز طبیعی به اندازه ۱۳.۶ تریلیون متر مکعب پس از روسیه، ایران و قطر در جایگاه چهارم بزرگترین صاحبان منابع گاز جهان قرار می­گیرد. میزان تولید گاز ترکمنستان در سال ۲۰۲۰ معادل ۵۹ میلیارد متر مکعب بوده که از این میزان معادل ۳۱.۳ میلیارد مترمکعب آن به مصرف داخلی رسیده و الباقی صادر شده است.

ترکمنستان برای سال­ها مازاد گاز تولیدی خود را به روسیه صادر می­کرد زیرا تنها به سیستم انتقال گاز روسیه متصل بود؛ اما این کشور با اتصال خطوط لوله گاز صادراتی خود به چین، صادرات به این کشور را نیز آغاز نمود. ترکمنستان در حال حاضر موفق شده است خودش را به عنوان مهمترین عرضه کننده گاز به چین تثبیت نماید. این کشور توانسته است طی سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸ میزان صادرات گاز طبیعی خود به چین را از رقم ۳.۵ میلیارد متر مکعب در سال، به حدود ۳۵ میلیارد متر مکعب در سال افزایش دهد (در سال ۲۰۱۸ میزان تولید گاز طبیعی ترکمنستان ۶۱.۵ میلیارد متر مکعب و میزان مصرف گاز طبیعی این کشور ۲۴.۵ میلیارد متر مکعب بوده است).

چنانکه در نمودار ۹ ملاحظه می­ شود میزان صادرات گاز طبیعی ترکمنستان به ایران و روسیه به صفر تقلیل یافته و در مقابل صادرات این کشور به چین رشد قابل ملاحظه ای یافته است. این کشور همچنین مقداری از گاز طبیعی خود را به قزاقستان صادر می­نماید. برخی مراکز تحقیقاتی انرژی مانند موسسه وود مکنزی، معتقدند صادرات گاز ترکمنستان به چین تا سال ۲۰۲۵ به عدد ۴۵ و تا سال ۲۰۳۰ به رقم ۶۰ میلیارد متر مکعب در سال خواهد رسید. این موسسات همچنین بر این باور هستند که صادرات گاز طبیعی ترکمنستان به قزاقستان تا سال ۲۰۲۵ به عدد ۷.۹ و تا سال ۲۰۳۰ به عدد ۹.۶ میلیارد متر مکعب در سال خواهد رسید.

این در حالی است این کشور برای صادرات گاز به هند از مسیر افغانستان و پاکستان (خط لوله TAPI) اسنادی به امضا رسانده است. بدین ترتیب انتظار می­رود صادرات گاز طبیعی ترکمنستان تا سال ۲۰۲۵ به رقمی‌بیش از ۵۳ و تا سال ۲۰۳۰ بیش از ۷۰ میلیارد متر مکعب در سال برسد.

همانگونه که ملاحظه شد روسیه به عنوان یک بازیگر اصلی در تجارت گاز طبیعی در چشم انداز کوتاه مدت ۵ ساله (۲۰۲۵)، سهم قابل ملاحظه ای از بازار اروپا را در اختیار خواهد داشت؛ اما در بازار جهانی LNG رقابت شدیدتر بوده و شاهد حضور رو به افزایش LNG ایالات متحده در بازارهای مختلف خصوصا در بازار اروپا خواهیم بود. در سال­های پیش رو آنطور که برخی موسسات تحقیقاتی حوزه انرژی معتقدند با کمبود LNG در بازارهای مختلف خصوصا آسیا-اقیانوسیه و اروپا مواجه خواهیم بود. عمده دلایل این امر رشد تقاضای چین و سیاست­های زیست محیطی اتحادیه اروپا می­باشد که موجب افزایش تقاضای LNG خواهد شد.

در بازار LNG شاهد رقابت استرالیا و قطر هستیم. استرالیا سرمایه گذاری زیادی در میادین گازی خود در آبهای عمیق و همچنین تکنولوژی مایع سازی گاز طبیعی به صورت شناور (FLNG) انجام داده و این سرمایه گذاری­ها منجر شده تا در سال ۲۰۲۰ به عنوان بزرگترین صادرکننده LNG قطر را پشت سر بگذارد.

ترکمنستان نیز با توسعه خطوط لوله انتقال گاز طبیعی به شرق، بازار هدف خود را چین برگزیده و پیش بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ به صاردات ۶۰ میلیارد متر مکعب در سال به چین دست یابد. این کشور همچنین در نظر دارد تا خطوط لوله صادرات گاز خود را از طریق افغانستان و پاکستان به هند برساند.